Zamek Żupny

Zamki

Zamek Żupny to historii i kultury zabytek usytuowany w malowniczej Wieliczce, który niegdyś pełnił rolę siedziby zarządu kopalń zarówno w Wieliczce, jak i Bochni. Mowa tu o historycznym przedsiębiorstwie Żup Krakowskich, które miało kluczowe znaczenie dla regionu.

Wzniesiony w drugiej połowie XVI wieku, zamek królewski znajduje się na terenie powiatu szczyrzyckiego w województwie krakowskim. Jego architektura składa się z trzech głównych budynków: Zamku Środkowego, którego początki sięgają XIII-XIV wieku, Północnego z XV wieku oraz Południowego, zbudowanego w XIX-XX wieku. W skład kompleksu wchodzi także baszta z XIV stulecia. Historia budowli zaczyna się jednak na przełomie XIII wieku, gdy książę Henryk IV Probus, dążąc do rozwoju regionu, stworzył fundamenty pod to wspaniałe dzieło.

Warto podkreślić, że zamek stał się sercem krakowskiej Żupy – przedsiębiorstwa zajmującego się wydobyciem soli, którego administratorem był żupnik, wyznaczany przez króla. Największy rozwój obiektu miał miejsce za panowania Kazimierza Wielkiego, kiedy to miasto zyskało prawa niemieckie, a zamek przeszedł gruntowne przebudowy oraz umocnienia. W tym okresie wydobycie soli zyskiwało na znaczeniu, a potrafiło dostarczyć aż jedną trzecią budżetu państwa.

W XVIII wieku wokół zamku urządzono piękny ogród, który do dnia dzisiejszego przyciąga zarówno mieszkańców, jak i turystów, stanowiąc doskonałe miejsce do relaksu i spotkań. Historia zamku jest bogata, a przez ponad 650 lat zmagał się on z licznymi pożarami, wojnami i oblężeniami, co miało istotny wpływ na jego obecny wygląd. Największe zniszczenia miały miejsce podczas bombardowania przez wojska radzieckie w 1945 roku, a prace remontowe zakończono dopiero w 1992 roku.

Obecnie odrestaurowany zamek jest siedzibą Muzeum Żup Krakowskich, które oferuje zwiedzającym możliwość zapoznania się z bogatą ekspozycją archeologiczną, a także wyjątkową kolekcją solniczek czy zmieniającymi się wystawami czasowymi. Podczas wizyty w zamku można również uczestniczyć w różnorodnych wydarzeniach kulturalnych, takich jak koncerty organizowane w ramach Summer Music Festival czy Popołudnie ze Straussem.

Co roku na zamkowym dziedzińcu odbywa się Święto Soli, które gromadzi wielu gości. W dniu 23 czerwca 2013 roku zamek został uhonorowany wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO, co podkreśla jego znaczenie i wartość historyczną.

Kompleks Zamku Żupnego

Kompleks Zamku Żupnego stanowi niezwykle bogaty i historycznie wartościowy zespół budowli, którego elementy sięgają czasów średniowiecza. Oto główne obiekty wchodzące w skład tego zabytkowego kompleksu:

  • Zamek Środkowy – znany również jako „Dom pośród Żupy” z okresu XIII–XIV wieku, jest najstarszą z budowli w kompleksie. W minionych wiekach pełnił najbardziej reprezentacyjną funkcję. Znajdowały się w nim między innymi Izba Grodzka, obecnie przekształcona w Salę Gotycką, która służyła jako miejsce obrad sądów podkomorskich, oraz Izba Królewska, gdzie zatrzymywał się król odwiedzający żupy od XIV wieku aż do 1620 roku. Oprócz tego, w budynku mieściły się pomieszczenia przeznaczone do sprzedaży soli oraz składowania cennych przedmiotów związanych z działalnością żupy. Dziś zamek gości wystawy archeologiczne, historyczne oraz największą w Polsce kolekcję solniczek, a także salę wystaw czasowych.
  • Zamek Północny – znany jako „Dom Żupny” i datowany na XIV–XV wiek. W przeszłości górne piętro wykorzystywane było jako mieszkania dla urzędników oraz kaplica św. Stanisława z XVII wieku. Na parterze znajdowały się z kolei takie miejsca jak więzienie żupne, łojownia, w której wydawano łój do oświetlania kopalni, a także skład narzędzi górniczych. W połowie XIX wieku wzdłuż budynku dodano drewniany ganek, który usprawniał komunikację. Obecnie mieszczą się tu Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, pracownie naukowe, archiwum salinarne, rozbudowana biblioteka z publikacjami na temat górnictwa oraz kawiarnia. Do 1780 roku zamek Środkowy łączyła z Północnym sala drewniana, umiejscowiona na pierwszym piętrze, która pełniła funkcje reprezentacyjne, zdobiona portretami żupników.
  • Zamek Południowy – wzniesiony w połowie XIX wieku, wcześniej pełnił funkcję kancelarii, mieszkań dla wartowników oraz wozowni. Dziś znajduje się tam sala wystaw czasowych i działań edukacyjnych oraz restauracja, co czyni to miejsce atrakcyjnym dla zwiedzających.
  • Fragmenty kuchni żupnej z XV wieku, były to pierwsze w Polsce zakłady zbiorowego żywienia, gdzie pracownicy administracji, górnicy oraz przyjezdni po sól, zwani prasołami, otrzymywali posiłki bezpłatnie. Kuchnia ta działała aż do lat 80. XVI wieku.
  • Baszta z XIV wieku oraz fragmenty murów obronnych miasta, które zaczęto wznosić za panowania króla Kazimierza Wielkiego w XIII wieku. Mury, wykonane z piaskowca beskidzkiego, tworzyły owalny kształt otaczający pierwotny teren zamku. System ochrony złożony był z 19 baszt i dwóch bram: Krakowskiej od północy oraz Kłosowskiej od południa. W baszcie mieściło się, między innymi, więzienie dla skazanych oraz mieszkanie dla kapelana.

Kolekcja solniczek

Muzeum dysponuje jedną z najbardziej wyjątkowych kolekcji solniczek na świecie, która liczy ponad 1000 obiektów. Historia tej zbiórki sięga 1973 roku, kiedy to rozpoczęto gromadzenie tych niezwykłych artefaktów. Solniczki wchodzące w skład kolekcji pochodzą z uznanych wytwórni porcelany oraz renomowanych warsztatów złotniczych, co czyni je prawdziwymi dziełami sztuki, które ilustrcyjnie odwzorowują różne style artystyczne – od gotyku aż po art deco.

W skład tej różnorodnej kolekcji znajdują się przedmioty wykonane z: złota, srebra, porcelany oraz masy perłowej. Interesującym elementem jest najstarsza solniczka, która zrobiona jest z agatu i datowana jest na około 1500 rok. Do tej wartościowej kolekcji należy także solniczka wykonana w całości ze złota, ściśle powiązana z postacią Ernesta II Sachsen-Coburg-Gotha, który był bratem Alberta, męża królowej Wiktorii.

Warto zwrócić uwagę na porcelanowy serwis przyprawowy, który pochodzi z około 1760 roku z manufaktury w Höchst, a także na solniczkę z groteskami, która została wyprodukowana w 1570 roku w Urbino. Każdy z tych obiektów nie tylko reprezentuje wysoki kunszt rzemieślniczy, ale również przenosi nas w czasie, odzwierciedlając różnorodność stylów i epok, w jakich powstały.

Przypisy

  1. Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka - Kopalnia i Zamek [online], muzeum.wieliczka.pl [dostęp 12.09.2023 r.]
  2. Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku; Cz. 1, Mapy, plany, Warszawa 2008 r.

Oceń: Zamek Żupny

★★★★★
Średnia ocena:4.77 Liczba ocen:9